نگرانی روسیه از قره باغ جنگی

امیر مختار رجبی

سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه در نشست خبری مشترک با ادوارد نعلبندیان همتای ارمنی خود اعلام کرده که در حال حاضر مسکو تعویض چارچوب روند حل و فصل مناقشه قره‌باغ و جایگزین کردن ساختار دیگری به جای گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا را صلاح نمی‌داند. ظاهراً روس‌ها اعتقاد دارند تغییر دائمی چارچوب میانجیگری، هم توجه را از ماهیت منحرف می‌کند و هم روند دستیابی به راه حل را مختل می‌نماید.

روس‌ها در حالی این موضع را اتخاذ کرده‌اند که به طور کلی در خصوص نقش آنها در مناقشه قره‌باغ دو دیدگاه متضاد وجود دارد. یک دیدگاه روس‌ها را مشتاق حل و فصل مناقشه می‌داند و دیدگاه دیگر علت اصلی حل نشدن مناقشه را به سیاست‌های مسکو نسبت می‌دهد. اگرچه در خصوص هر دو دیدگاه می‌توان به تفصیل بحث نمود، با این حال باید توجه داشت که روسیه حداقل از سال 2008، رویکرد جدیدی را نسبت به قفقاز اتخاذ کرده است. جنگ نظامی با گرجستان و ایفای نقش فعال‌تر در حل و فصل مناقشه قره‌باغ از جمله‌ محورهای سیاست جدید مسکو در قبال قفقاز محسوب می‌شدند.

بر این اساس دیمیتری مدودف در 2 نوامبر 2008، یک دیدار سه جانبه میان رؤسای جمهور روسیه، آذربایجان و ارمنستان ترتیب داد که نتیجه آن صدور اعلامیه اصول حل و فصل مناقشه بود. این بیانیه مشترک، نخستین سند امضا شده توسط نمایندگان سه کشور پس از 15 سال محسوب می‌شد. با این حال در این دور از مذاکرات، موضع طرفین نسبت به گذشته هیچ تغییری نکرد. زیرا باکو همچنان بر آزادسازی قلمرو آذربایجان و بازگشت آوارگان و مهاجران تأکید می‌ورزید و معتقد بود که گفت‌و‌گوها باید در خصوص وضعیت ناگورنو – قره‌باغ باشد.

به طور کلی اخیراً روسیه علاقه‌مندی زیادی به حل و فصل این مناقشه در کوتاه‌ترین زمان ممکن نشان داده است. به نظر می‌رسد تمایل مسکو برای خارج شدن روند حل و فصل مناقشه قره‌باغ از بن‌بست موجود، علاوه بر نقش میانجیگرایانه روسیه در این خصوص، به پیشرفت طرح‌های راهبردی مسکو در منطقه قفقاز نیز کمک خواهد کرد. بر این اساس تسریع در حل و فصل مناقشه قره‌باغ، این امکان را به روسیه می‌دهد تا از یکسو روابط راهبردی خویش را با ارمنستان به عنوان متحد خویش تقویت کند و از سوی دیگر به تسهیل دستیابی روسیه به ذخایر انرژی آذربایجان منجر گردد. در واقع این مذاکرات نشان می‌دهد که روسیه قصد دارد تا نفوذ بیشتری در منطقه انرژی‌خیز خزر داشته باشد و در عین حال نفوذ خود بر ارمنستان را نیز حفظ کند.

از این رو روسیه با توجه به اینکه قفقاز را هنوز هم حوزه سیاسی و امنیتی خود به حساب می‌آورد، بیش از سایر کشورها تحولات مربوط به این مناقشه و روند آن را تعقیب می‌کند.

روسیه سعی کرده جایگاه خود را به عنوان برادر بزرگ‌تر حفظ کند و روند صلح و ثبات در منطقه را به خود وابسته سازد. روس‌ها معتقدند که نیازمند اعتماد و توجه دو طرف درگیر در این مسئله به خود می‌باشند. از این رو سعی کرده‌اند مواضع این کشور خوشایند هر دو سوی مناقشه باشد و عدم درگیری و از سر گرفتن جنگی جدید بین ارمنستان و آذربایجان را تضمین کند. با این حال با توجه به گرایش‌های غرب‌گرایانه جمهوری‌ آذربایجان از یک سو و محدودیت‌های جغرافیایی ارمنستان برای ارتباط با سایر کشورها، روسیه در برخی موارد به نفع ارمنستان موضعگیری کرده است.

به هر حال باید توجه داشت که مناقشه قره‌باغ تنها به منطقه و کشورهای منطقه‌ای ختم نمی‌شود و پای قدرت‌های اروپایی و ایالات متحده آمریکا را نیز به میدان بازی کشانده است. «گروه مینسک» و «شورای امنیت و همکاری اروپا» دو بازیگری هستند که از نقش مهمی در چگونگی حل و فصل این مناقشه برخوردار می‌باشند. علاوه بر این، مناقشه قره‌باغ یکی از مهم‌ترین دلایلی بود که موجب غرب‌گرایی در سیاست خارجی آذربایجان و نزدیک شدن این کشور به آمریکا شد. در حالی که ارمنی‌ها همواره نسبت به حمایت روس‌ها از خود اطمینان داشتند، آذری‌ها از سلطه مجدد روسیه در منطقه بیمناک بودند.

به همین دلیل آذربایجان همواره در سیاست خارجی خود سعی در دخالت دادن نیروهای فرامنطقه‌ای داشت، زیرا آنها احساس می‌کردند که قدرت‌های فرامنطقه‌ای به خصوص ایالات متحده آمریکا می‌توانند تکیه‌گاهی مطمئن برای آذربایجان در مناقشات باشند. استدلال آذری‌ها این بود که آمدن غرب و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های اقتصادی به ویژه نفت، نیازمند امنیت خواهد بود؛ بنابراین غرب به منظور ایجاد امنیت جهت تأمین انرژی خود، ناگزیر خواهد بود که در خصوص مسئله قره‌باغ بر ارمنستان فشارهایی وارد کند. البته باید توجه داشت که استدلال آذری‌ها عملا اشتباه بوده و در طول سال‌های گذشته، آمریکا همواره با نگاه تأمین منافع خود با موضوع برخورد کرده و هیچ گامی را در راستای نزدیک کردن دیدگاه‌های خود و گروه مینسک به حل بحران قره‌باغ برنداشته است.

در مجموع به رغم آنکه در حال حاضر گفت‌و‌گوها در گروه مینسک با حضور روسیه، فرانسه و ایالات متحده آمریکا ادامه دارد، با این حال به نظر می‌رسد که سیاست خارجی روسیه خواهان ایفای نقش فعال‌تری در حل و فصل مناقشه قره‌باغ است. روسیه با توجه به اینکه هنوز هم قفقاز را حوزه سیاسی و امنیتی خود به حساب می‌آورد، بیش از سایر کشورها تحولات مربوط به این مناقشه و روند آن را تعقیب می‌کند. بر این اساس روسیه سعی کرده جایگاه خود را به عنوان برادر بزرگ‌تر حفظ نماید و روند صلح و ثبات در منطقه را به خود وابسته سازد. روسیه معتقد است که ارمنستان و آذربایجان به منظور حل مناقشه باید توان درک سیاسی و دیپلماتیک خود را افزایش دهند.

در این راستا مسکو تصریح کرده که آماده است به عنوان ضامن حل و فصل مناقشه عمل کند. در واقع روس‌ها معتقدند که نیازمند اعتماد و توجه دو طرف درگیر در این مسئله به خود می‌باشند. از این رو سعی کرده‌اند مواضع این کشور خوشایند هر دو سوی مناقشه باشد و عدم درگیری و از سر گرفتن جنگی جدید بین ارمنستان و آذربایجان را تضمین کند.